آخرالزمان و مجموعه حوادث آن از جمله مباحثی است که در آیات و روایات اسلامی بدان توجه شده و افزون بر تفسیر و حدیث، در حوزه کلام و مهدویت‌پژوهی اهمیت ویژه‌ای دارد. در این نوشتار، نخست مفهوم آخرالزمان و تفاوت آن با اشراط الساعة بررسی شده و نگاه قرآن و دیگر ادیان به این مسئله مد نظر قرار گرفته است.
آن‌گاه مهم‌ترین رخدادهای آخرالزمان بازکاوی شده‌اند که عبارتند از: ظاهر شدن دود در آسمان، ظهور مهدى، خروج سفیانى، خروج دجّال، فرود آمدن عیسى از آسمان، خروج یأجوج و مأجوج، خروج دابة الارض و رجعت. این رخدادها در قرآن و نیز روایات فریقین مورد تأکید قرار گرفته‌اند.
مفهوم آخرالزمان
به دوران پایانى عمر جهان که از یک‌سو پایانبخش دوران هستى است و از سوی دیگر آغازگر فروریختن جهان و شروع قیامت است، آخرالزمان گفته مىشود. این اصطلاح افزون بر آن‌که در منابع اسلامى به‌گونه‌ای گسترده انعکاس یافته، در منابع و فرهنگ غیر اسلامى نیز راه یافته و امرى شناخته شده است.
در منابع اسلامى در کنار اصطلاح آخرالزمان از اصطلاح دیگرى به نام «اشراط الساعة = نشانههاى قیامت» نیز یاد شده است، اما تا کنون تحقیق جامعى براى بازشناخت عناصر مفهومى این دو اصطلاح و تفاوت‌هاى آن‌ها انجام نگرفته است. از این‌رو در بیش‌تر مباحث مربوط و نیز کتاب‌هایى که به این مسئله پرداخته، درهم‌آمیختگى آشکارى به چشم مىخورد.
با کنکاشى گسترده و عمیق درمی‌یابیم اصطلاح اشراط الساعة اعم از اصطلاح آخرالزمان بوده و میان آن دو تفاوت‌هایى از این دست وجود دارد:
۱. دامنه مفهومى در اصطلاح اشراط الساعة از دوران بعثت پیامبر اکرم آغاز مىشود و تا فروریختن نظام عالم شامل فروریختن آسمان‌ها، زمین، کوه‌ها و... استمرار مىیابد، در حالى که دامنه مفهومى آخرالزمان تنها به دورانى خاص، یعنى دوره پایانى هستى و پیش از فروریختن نظام عالم، محدود است.
۲. از آن‌جا که آخرالزمان، دورانى ملحق به دنیا محسوب مىگردد، مبانى تکلیف شامل
آگاهى، اراده و اختیار در این دوران سریان دارد. از این‌رو مردم در این دوره براى انتخاب دین حق یعنى اسلام ـ که از سوى مهدى منتظر ابلاغ مىشود ـ کاملاً مختار خواهند بود و راه براى توبه و بازگشت کافران و فاسقان هم‌چنان هموار است، مگر آن‌که به تیغ قهر آن حضرت گرفتار شوند.
از طرفى به تصریح قرآن با آمدن قیامت و «طلوع خورشید از مغرب» به عنوان تحقق یکى از آیات الهى و آغاز از هم پاشیدن نظام دنیا دوران بازگشت به ایمان و عمل صالح پایان پذیرفته و صف مؤمنان از کافران به صورتى ناخواسته از هم متمایز مىشود. این امر نشان مىدهد اگر در بخشى از دامنه مفهومى اشراط الساعة، یعنى از دوران رسالت پیامبر تا دوران آخرالزمان، دامنه تکلیف استمرار دارد، در بخشى دیگر از آن، یعنى پس از دوران آخرالزمان تا ظهور قیامت، عرصه تکلیف رخت برمىبندد.
از طرف دیگر با تکیه بر این نکته مىتوان مصادیق رخدادهاى آخرالزمان را از اشراط الساعة متمایز ساخت. به این بیان که مصادیقى هم‌چون ظهور مهدى، فرود آمدن عیسى، رجعت و ظاهر شدن دود در آسمان ناظر به رخدادهاى آخرالزمان خواهد بود، در حالى که حوادثى هم‌چون طلوع خورشید از مغرب، شکافتن آسمان و... مربوط به اشراط الساعة است. بر این اساس، ثبات و ماندگارى نظام عالم و استمرار قانون تکلیف از اختصاصات آخرالزمان است، در حالى که با شروع آن دسته از نشانههاى قیامت (اشراط الساعة) که پس از آخرالزمان تحقق مىیابد، افزون بر آن‌که دامنه تکلیف برچیده مىشود، نظام عالم فروخواهد ریخت؛ چنان‌که آخرالزمان و رخدادهاى آن را تماماً باید به عنوان یکى از نشانههاى قیامت و اشراط الساعۀ ارزیابى کرد.
آخرالزمان در قرآن
در قرآن کریم از آخرالزمان به روشنی سخن به میان نیامده، اما در لابه‌لاى برخى از آیات به آن اشاره شده است. این آیات را به چند دسته مىتوان تقسیم کرد:
۱. از وقوع برخى از رخدادها خبر داده که از گذشته تا حال تحقق نیافته و از آن‌جا که در خود این آیات وقوع آن‌ها با ظهور نشانههاى قیامت هم‌راه است، مىتوان نتیجه گرفت که ظرف تحقق آن‌ها آخر الزمان است، چنان‌که از خروج یأجوج و مأجوج و خرابى سدّ ذوالقرنین خبر داده و این رخداد را نزدیک به قیامت دانسته است. هم‌چنین نزول عیسی از آسمان را از نشانههاى قیامت برشمرده و رجعت گروهى از انسان‌ها به عنوان رخدادى پیش از وقوع قیامت معرفى شده است.
۲. از میراث‌برى زمین توسط صالحان و مستضعفان و حکومت آنان به عنوان سنت و اراده تخلفناپذیر الهى خبر داده شده است و از آن‌جا که میراث‌بر، اموال و امتیازات صاحبان پیشین را مالک مىشود، مىتوان دریافت چنین میراث‌برىِ گسترده‌ای که تمام زمین را دربر مىگیرد، پس از آخرین سلسله از حکم‌رانى و سلطه بر زمین توسط زمام‌داران ناشایسته در فرجام جهان، تحقق مىیابد؛ زیرا با فرض هر حکومتى پس از صالحان و مستضعفان، میراث‌برى آن‌ها مفهومى نخواهد داشت.
۳. چیره شدن اسلام بر همه ادیان و حاکمیت مطلق اسلام بر تمام جهان که در آیاتى از قرآن پیش‌بینى شده است امرى است که تاکنون تحقق نیافته و رخدادى نیست که به صورت طبیعى و بدون استفاده از دعوت علنى و همگانى مهدی و استفاده از قدرت اعجاز و قهر تحقق‌پذیر باشد. از این رو باید پذیرفت این وعده الهى در دوران پایانى دنیا هم‌زمان با ظهور مهدى انجام خواهد گرفت.
افزون بر قرآن، آخرالزمان و رخدادهاى آن به صورتى بس گسترده و با جزئیات بسیار در روایات فریقین انعکاس یافته و صاحبان جوامع روایى این روایات را در کتاب‌هایى با عناوین الفتن و الملاحم یا الفتن و اشراط الساعة ذکر کردهاند.
